κβάσαρ

(Αστρον.). Ουράνια σώματα, που χαρακτηρίζονται από μεγάλη λαμπρότητα και ισχυρή ραδιοακτινοβολία. Ο όρος κ. (quasar) είναι σύντμηση της αγγλικής έκφρασης quasi-stellar radio sources (αστρικές ραδιοπηγές). Τα κ. δεν μπορούν να περιληφθούν σε καμία από τις γνωστές κατηγορίες ουράνιων σωμάτων (αστέρες, γαλαξίες, νεφελώματα). Η ανακάλυψή τους αποτέλεσε σημαντικό σταθμό στον τομέα των αστρονομικών γνώσεων. Η ύπαρξή τους αποκαλύφθηκε από το ραδιοτηλεσκόπιο του Τζόντρελ Μπανκ. Αργότερα (1963) ο αστρονόμος Μάαρτεν Σμιθ, μελετώντας ένα από τα σώματα που είχαν επισημανθεί (το οποίο είχε ταξινομηθεί ως αστέρας 13ου μεγέθους στον τρίτο κατάλογο του Κέιμπριτζ, με τα στοιχεία 3C 273), διαπίστωσε ότι αυτό δεν αποτελούσε τμήμα του Γαλαξία μας, όπως πίστευαν μέχρι τότε. Η απόστασή του από το ηλιακό σύστημα, υπολογισμένη με βάση τις μετατοπίσεις των ραβδώσεων του φάσματός του προς το ερυθρό του άκρο, έφτανε τα δύο δισεκατομμύρια έτη φωτός. Επίσης από τις έρευνες αυτές διαπιστώθηκε ότι το κ. 3C 273 έπρεπε να είναι το λαμπρότερο από όλα τα έως τότε γνωστά ουράνια σώματα και ότι οι αναπάλσεις της ακτινοβολίας του δεν ήταν δυνατόν να εξηγηθούν ούτε με την υπόθεση ότι τα μόρια από τα οποία αποτελείται το ουράνιο αυτό σώμα κινούνταν με την εκπληκτική ταχύτητα του φωτός. Έως σήμερα έχουν ανακαλυφθεί περισσότερα από εκατό ουράνια σώματα αυτού του τύπου. Τα κ. απέχουν από το ηλιακό μας σύστημα από 2 έως 15 και παραπάνω δισεκατομμύρια έτη φωτός, βρίσκονται δηλαδή στα απώτατα όρια του προσιτού –έως τώρα– στην αστρονομική έρευνα σύμπαντος. Η ταχύτητα φυγής τους είναι τεράστια (το κ. 0106, που έχει ανακαλυφθεί από Αυστραλούς αστρονόμους, απομακρύνεται από το ηλιακό μας σύστημα με ταχύτητα 240.000 χλμ. /δευτ., δηλαδή με τα 8/10 της ταχύτητας του φωτός). Τα κ. έχουν ένταση φωτός και ισχύ ακτινοβολίας τεράστια σε σχέση με την ισχύ φωτός και την ακτινοβολία ενός ολόκληρου γαλαξία, που αποτελείται από 100 δισεκατομμύρια αστέρες. Αυτό συμβαίνει παρά το γεγονός ότι η διάμετρός τους είναι σχετικά μικρή (μερικά εκατομμύρια φορές μεγαλύτερη από τη διάμετρο των μεγαλύτερων αστέρων, αλλά πολλά εκατομμύρια φορές μικρότερη από τη διάμετρο των γαλαξιών). Τα καταστροφικά γεγονότα, τα οποία εκτυλίσσονται στα κ. και προκαλούν τις τεράστιες ακτινοβολίες που μέτρησαν οι αστρονόμοι, δεν είναι δυνατόν να ερμηνευθούν ούτε ως γιγαντιαίες συγκρούσεις γαλαξιών ούτε ως εκρήξεις λόγω βαρύτητας, γιατί τότε θα προέκυπταν κεντρομόλοι ταχύτητες οι οποίες δεν θα επέτρεπαν ούτε στο φως να εκφύγει. Δεν είναι επίσης δυνατόν να ερμηνευθούν ούτε ως μια διαδοχή αλυσιδωτών αντιδράσεων μιας ατέλειωτης σειράς σουπερνόβα, η οποία δεν μπορεί να δικαιολογήσει την παραγωγή τόσο υψηλών ενεργειών. Τα κ. αποτελούν συνεπώς ένα από τα πιο ενδιαφέροντα προβλήματα της σύγχρονης αστρονομίας. Το πρώτο κβάσαρ που μελετήθηκε, το 3C 273, απείχε από τον πλανήτη μας, τη στιγμή που φωτογραφήθηκε, περίπου 2 δισ. έτη φωτός.